دختران سن رشد و مسئولیت كیفری چكیده احراز رشد در مسئولیت كیفری دختران از جمله مباحث نوظهوری است كه بررسی فقهی در این زمینه ضروری به نظر می‌رسد. زیرا بسیاری از دختران و پسرانی كه تازه به سن بلوغ جنسی و شرعی رسیده‌اند، از رشد عقلی و فكری لازم در مسائل كیفری برخوردار نیستند. سؤال مهم این است كه آیا از دیدگاه فقهی چنین اشخاصی در امور كیفری مانند امور مدنی مورد حمایت حقوقی قرار داشته و فاقد مسئولیت كیفری به شمار می‌روند؟ مقاله حاضر در ابتدا به تبیین مفهوم رشد و رابطه آن با جنون و بلوغ پرداخته و اثبات می‌شود كه در اصطلاح روایی، رشد تنها به مفهوم خاص مدنی اختصاص نداشته و قابل تعمیم به مسائل غیر مالی از جمله امور كیفری نیز می‌باشد. در ادامه مقاله مبانی و ادله لزوم احراز رشد از منظر آیات و روایات در مسئولیت كیفری و همچنین ادله عقلی این موضوع مورد بررسی قرار گرفته است. واژگان كلیدی: بلوغ، رشد كیفری دختران، رشد، أشُد، عقل، سفاهت، جنون، قیاس اولویت، قبح عقاب بلابیان. بررسی مسأله لزوم احراز رشد در مسئولیت كیفری دختران و پسران، از دیدگاه فقهی از جمله مباحثی است كه با توجه به مباحث نوظهور در این زمینه ضروری است، چرا كه از دیدگاه حقوق موضوعه و قوانین جاری بیشتر كشور‌های شناخته شده، سن مسئولیت كیفری بین 16-12 سال معین گردیده است. 1)- آیا در امور كیفری دخترانی كه تازه به سن بلوغ شرعی (9 سال) رسیده‌اند، همانند امورمدنی و مالی، احراز رشد، شرط تحقق مسئولیت كیفری آنان است؟ به بیان دیگر، وقتی در امور مدنی كه از اهمیت كمتری برخوردار است، به منظور حمایت از اطفال علاوه بر بلوغ، رشد نیز شرط است؛ آیا نمی‌توان به طریق اُولی، در امور كیفری رشد را شرط دانست؟ از دیدگاه فقهی، آنگاه كه طفلی به عنوان ابزار و آلت در ارتكاب جرم به كار گرفته شود، فاقد مسئولیت كیفری است، آیا همین ملاك در صورتی كه در بالغ غیر رشید محقق شود، موجب انتفای مسئولیت وی نخواهد بود یا حداقل موجب مسئولیت نقصان یافته نمی‌باشد؟ 1)- وقتی در مسائل مالی كه با توجه به ماهیت، شرایط و احكام خاص خود، از اهمیت كمتری برخوردار است، برای حمایت از اطفال، علاوه بر بلوغ، رشد هم شرط است، به طریق اولی یا با تنقیح مناط، در امور كیفری، رشد باید شرط باشد. 2)- رشد یك مفهوم نسبی است و نه مطلق. بدین معنی كه به تناسب اشخاص و شرایط زمانی، مكانی و شرایط روحی هر فرد، سن رشد نیز متغیر است. 4)- مفهوم «غیر مدرك» در لسان روایات، به معنای غیر بالغ و غیر رشید به كار رفته است و چون در روایات، شخص غیر مدرك فاقد مسئولیت كیفری عنوان گردیده و مشخص نشده است كه مقصود از غیر مدرك، شخص بالغ یا غیر رشید است، بنابراین در موارد شك و عروض شبهه حكمیه، قاعده «درء» جاری می‌گردد. 5)- سن تكلیف عبادی (بلوغ) با سن تكلیف كیفری، ملازمه‌ای ندارد. از این رو، نمی‌توان لزوماً و در تمام موارد، آثار سن تكلیف عبادی (بلوغ) را به ویژه در دختران، در مسائل كیفری نیزمعیار دانست. به عبارت دیگر سن9 سال برای دختران، سن تكلیف عبادی است و برای مسائل كیفری، علاوه بر بلوغ، رشد كیفری نیز شرط می‌باشد.. تبیین مفهوم رشد مفهوم حقوقی اصطلاح «رشد» در بیشتر موارد به معنای حقوقی (مدنی) به كار رفته است؛ اما می‌توان كاربرد آن را در امور حقوقی به دو معنای عام و خاص تقسیم نمود: 1)- رشد حقوقی به معنای عام؛ منشأ این اصطلاح، آیه شریفه «فان أنستم منهم رشداً فادفعوا الیهم اموالهم»،می‌باشد. بر اساس روایت منقول از امام صادق(ع)، مقصود از رشد در این آیه شریفه، توانایی شخص بر حفظ و اداره اموال است. كه از آن به «عقل معاش» نیز تعبیر می‌شود. این تعریف اصطلاحی از رشد، مورد پذیرش مشهور فقهای شیعه قرار گرفته است. بیشتر فقهای اهل سنت از جمله مالكیه و حنفیه نیز این تعریف را پذیرفته‌اند. با توجه به این معنا، سفیه به كسی اطلاق می‌شود كه توانایی حفظ اموال خود را ندارد و درنتیجه اموال خود را در جهت اهداف نادرست صرف می‌نماید. 2)- رشد حقوقی به معنای خاص؛ این نوع رشد برای فردی حاصل می‌شود كه علاوه بر توانایی بر حفظ اموال، از نظر اخلاقی نیز از «عدالت» برخوردار باشد. بعضی از فقهای شیعه مانند شیخ طوسی این دیدگاه را مطرح نموده‌اند و بر مبنای این نظریه، هرگاه شخصی فاقد یكی از این دو شرط باشد، محجوریت مالی او همچنان باقی خواهد بود. استدلال ایشان این است كه در آیه شریفه، رشد شرط شده و كسی كه فاسق است متصف به «غی» می‌شود و متصف به چنین صفتی نمی‌تواندمتصف به رشد باشد؛ زیرا رشد و غی دو صفت متنافی با یكدیگر هستند «این روایت با آن دسته از روایاتی كه رشد را به حفظ المال تفسیر كرده‌اند منافاتی ندارد؛ زیرا رشد زمانی محقق می‌شود كه توانایی بر حفظ اموال یا آمادگی برای قبول حق باشد. بنابراین آیه در یك مورد خاصی نازل شده ولی در غیر آن مورد جاری شده است». از عبارت فوق معلوم می‌شود كه اجتماع این دو شرط (حفظ مال وآمادگی برای قبول حق) لازم نیست؛ بلكه وجود یكی از این دو برای تحقق رشد كافی است؛ لذا حتی اگر شرط دوم (رشد در آمادگی برای پذیرش حق) قبل از بلوغ هم محقق شد، موجب رفع حجر می‌گردد. مفهوم كیفری رشد اصطلاح دیگری از رشد وجود دارد كه می‌توان از آن به معنای «عقل و توانایی فكری» یاد نمود. این اصطلاح، علاوه بر جنبه حقوقی، شامل مسائل كیفری نیز خواهد شد. اما از آنجا كه این اصطلاح در كلام فقها به خوبی منقح نشده است، ضروری است كه به تفصیل مورد بررسی قرار گیرد. این معنا از رشد به دو معنای عام و خاص قابل تقسیم است: الف)- عقل در مقابل جنون علامه حلی برای مسئولیت كیفری اشخاص، علاوه بر بلوغ، «رشد» را نیز شرط دانسته است و همین موضوع سبب شده تا به ایشان این نظریه را نسبت دهند كه مقصود علامه آن است كه در مسئولیت كیفری علاوه بر بلوغ، رشد نیز شرط است. اما به نظر می‌رسد با دقت در عبارات علامه حلی در همان صفحه و تمامی كتاب، می‌توان بخوبی دریافت كه مقصود ایشان از قید «رشد» در مسائل كیفری، رشد به معنای عقل (در مقابل جنون) می‌باشد و به معنای معروف و مصطلح آن منظور ایشان نبوده است. ب)- عقل در مقابل سفاهت{در مقابل رشد سفاهت است} این نظر خودم است اصطلاح رشد در معنای دیگر، به معنای عقل به كار رفته است. ولی در این معنا، مفهوم عقل مضیق‌تر از مفهوم سابق است. زیرا بر مبنای این اصطلاح، عقل نه تنها در معنای مقابل جنون و صغر به كار می‌رود؛ بلكه در مقابل «سفیه» و «أبله» نیز قرار می‌گیرد. این اصطلاح اگر چه برای كسانی كه به معنای سنتی رشد (رشد به معنای عقل معاش) آشنایی دارند تا حدودی غریب و نامأنوس جلوه می‌نماید؛ ولی اثبات اعتبار رشد به این معنی، می‌تواند باب جدیدی را در مسئولیت كیفری افراد در فقه، بگشاید.

نظرات شما عزیزان: